Περί Ύπαρξης του Θείου

 By all means let's be open-minded, but not so open-minded that our brains drop out.

- Richard Dawkins

Προσοχή! Ότι αναγράφεται στο συγκεκριμένο πόστ ή γενικότερα στο μπλοκ είναι προσωπικές μου απόψεις και κατανοήσεις. Αν θέλετε άποψη ειδικού θα σας συμβούλευα να ψάξετε σε ακαδημαϊκούς κύκλους για μια πιο σαφή άποψη. Ευχαριστώ πολύ για την κατανόηση. 

Του Χρήστου Σταμκόπουλου 

Εισαγωγη 

Το ερώτημα αν υπάρχει Θεός είναι ένα από τα πιο βαθιά στην ανθρώπινη ιστορία, απασχολώντας φιλοσόφους, θεολόγους και καθημερινούς ανθρώπους. Δεν αφορά μόνο τη θρησκεία αλλά την κατανόηση της πραγματικότητας, της ηθικής και της θέσης μας στο σύμπαν. Ενώ ορισμένα επιχειρήματα υποδηλώνουν έναν θείο δημιουργό, άλλα προτείνουν ότι το σύμπαν μπορεί να εξηγηθεί χωρίς αυτόν. Παρακάτω, εξετάζουμε τα κύρια επιχειρήματα υπέρ και κατά της ύπαρξης του Θεού, αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα και την ευαισθησία του θέματος.

Κύριο μέρος 

Το πρώτο βασικό επιχείρημα για την ύπαρξη του θεού είναι το κοσμολογικό επιχείρημα που θέτει ότι, κάθε τι που υπάρχει έχει μια αιτία. Το σύμπαν υπάρχει, άρα έχει μια πρώτη αιτία. Αυτή η πρώτη αιτία δεν μπορεί να είναι άλλη από τον Θεό. Άρα όλο το επιχείρημα στηρίζεται στην αρχή της αιτιότητας και αδύνατο της άπειρης οπισθοχώρησης (infinite regress). Όμως το αντι-επιχειρημα είναι ότι, Η σύγχρονη κοσμολογία (π. χ. κβαντική φυσική, πληθωριστικά μοντέλα) επιτρέπει την ύπαρξη του σύμπαντος χωρίς εξωτερικό αίτιο. Η αρχή αιτιότητας ίσως να μην ισχύει στο επίπεδο του χρόνου = 0. Παλιά, η «πρώτη αιτία» έμοιαζε αναγκαία. Σήμερα, τα μοντέλα του Hawking και του Penrose επιτρέπουν άναρχα ή αυτογενή σύμπαντα. Δηλαδή, μπορεί να υπάρχει «κοσμική αυτοδιαχείριση», χωρίς επουράνιο ηγεμόνα.

Το Δεύτερο επιχείρημα ονομάζεται επιχείρημα λεπτομερούς ρύθμισης. Με βάση αυτό το επιχείρημα οι φυσικές σταθερές και οι αρχικές συνθήκες του σύμπαντος (π. χ. η δύναμη της βαρύτητας, η ισχύς της πυρηνικής δύναμης, η ταχύτητα του φωτός κ. λπ.) είναι ρυθμισμένες με εκπληκτική ακρίβεια. Αν αυτές οι τιμές άλλαζαν έστω και απειροελάχιστα, η ζωή – ή ακόμη και η ίδια η ύπαρξη του σύμπαντος όπως το γνωρίζουμε – θα ήταν αδύνατη. Άρα, σύμφωνα με το επιχείρημα, αυτή η ακριβής "ρύθμιση" δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα τύχης. Συνεπώς, το πιο λογικό συμπέρασμα είναι ότι υπάρχει ένας νοήμων σχεδιαστής που φρόντισε να δημιουργήσει το σύμπαν κατάλληλο για τη ζωή: δηλαδή ο Θεός. Όμως οι άθεοι και γενικότερα οι θετικοί επιστήμονες έρχονται σε αντιπαράθεση με το επιχείρημα αυτό γιατί το γεγονός ότι εμείς υπάρχουμε για να παρατηρήσουμε αυτή τη λεπτομέρεια είναι αποτέλεσμα της Ανθρωπικής Αρχής: δηλαδή, το σύμπαν δεν είναι ρυθμισμένο για μας, εμείς υπάρχουμε επειδή το σύμπαν τύχαινε να επιτρέπει την ύπαρξή μας. Επιπλέον, προτείνουν την θεωρία των πολλών συμπάντων (multiverse): ίσως υπάρχουν άπειρα σύμπαντα με διαφορετικές ρυθμίσεις, και απλώς εμείς ζούμε στο ένα που ευνοεί τη ζωή – χωρίς να χρειάζεται θεϊκή εξήγηση. Τέλος, η εισαγωγή του Θεού ως εξήγηση θεωρείται μη επιστημονική ή μη απαραίτητη, καθώς δημιουργεί περισσότερα ερωτήματα απ’ όσα λύνει.

 Το τρίτο επιχείρημα στηρίζεται στην φιλοσοφία του Καντ και άλλων οι οποίοι διατυπώσανε ότι η ύπαρξη αντικειμενικού ηθικού νομού προϋποθέτει έναν ηθικό νομοθέτη. Χωρίς Θεό δεν υπάρχει αντικειμενικό κάλο ή κακό. Το αντεπιχείρημα στηρίζεται στην φιλοσοφία του Νίτσε και Μαρξ που διατύπωσαν ότι αν υπάρχει πανάγαθος Θεός, γιατί επιτρέπει τον φρικτό πόνο, τα βασανιστήρια και τις γενοκτονίες; Αυτό είναι ασυμβίβαστο με την ηθική τελειότητα. Άρα ή ο Θεός θέλει να αποτρέψει το κακό αλλά δεν μπορεί. Άρα δεν είναι παντοδύναμος. Μπορεί αλλά δεν θέλει. Άρα δεν είναι πανάγαθος. Και μπορεί και θέλει. Τότε γιατί υπάρχει κακό;

Το τέταρτο επιχείρημα στηρίζεται στην θρησκευτική εμπειρία. Όλοι έχουμε ακούσει για κάποιον που είδε κάποιο θαύμα να γίνεται μπροστά του ή κάτι μεταφυσικό το οποίο θεώρησε ότι ήταν θείο δώρο ή σημάδι. Όμως το αντεπιχείρημα προέρχεται από τον χώρο της ψυχολογίας, η θρησκευτική εμπειρία εξηγείται από την ψυχολογία (Φρόιντ), την νευρολογία (επιληψία, παραισθήσεις) και την κοινωνική επιρροή.

Το πέμπτο επιχείρημα είναι οντολογικό και προέρχεται από τον Άνσελμος Καντουαρίας, ήταν αρχιεπίσκοπος Καντουαρίας (Κάντερμπερι) και έθεσε ότι, Ο Θεός είναι «το μέγιστο ον που μπορούμε να συλλάβουμε» και άρα, από τον ορισμό Του, υπάρχει. Το αντιεπιχειρημα στηρίζεται στην λογική ότι όταν ορίζεις κάτι ως υπαρκτό δεν το κάνει υπαρκτό. Αν φανταστώ τον «τέλειο ιππόκαμπο», δεν υφίσταται αυτόματα. Οι εχθροί του Ανσέλμου θεώρησαν ότι το επιχείρημα του αυτό ήταν ένα λογικό τέχνασμα χωρίς επαφή στην πραγματικότητα.

Ακόμα υπάρχει το υπαρξιακο/αναστοχαστικο επιχείρημα το οποίο στηρίζεται καθαρά στην αγωνιά του ανθρώπου για τον θάνατο και την ματαιοδοξία της ζωής. Η ύπαρξη θεού και θρησκείας δίνει νόημα ακόμα και στις πιο σκοτεινές ώρες της ύπαρξης μας. Το λογικό αντιεπιχειρημα προέρχεται από τον Νίτσε και στηρίζεται στην φράση που είχε πει: "Ο θεός πέθανε και εμείς τον σκοτώσαμε". Αυτό πάει να πει ότι η ύπαρξη του θεού ήταν σημαντική σε μια εποχή που οι άνθρωποι δεν είχαν άλλο νόημα. Στη νεωτερικότητα, οι αξίες μπορούν και πρέπει να θεμελιωθούν χωρίς υπερβατικά θεμέλια. Η παραμονή σε μια «σκιά Θεού» οδηγεί στον μηδενισμό. Κατά τον Μαρξ και τον Φρόιντ ο Θεός είναι ανθρώπινη επινόηση ώστε να εξηγηθεί το ανεξήγητο. Να υπάρξει παρηγοριά απέναντι στον θάνατο. Να νομιμοποιηθούν εξουσιαστικές δομές. Μαρξ:«Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού». Φρόυντ: Ο Θεός είναι προβολή πατρικής φιγούρας για ανάγκη και ασφάλεια.

Στην συνεχεια, υπάρχει το πρόβλημα της ασυμβατότητας των θρησκειών καθώς υπάρχουν αρκετές θρησκείες με διαφορετικές ηθικές άξιες και τρόπους λατρείας που πολλές φόρες έρχονται σε σύγκρουση. Ποια είναι πραγματική θρησκεία? Ποιος είναι ο πραγματικός Θεός? Και πως βρίσκουμε τον πραγματικό Θεό?

Επίλογος 

 Καταλήγοντας, αν διαβάσουμε τα ιερά βιβλία των μεγάλων θρησκειών θα καταλάβουμε ότι υπάρχουν πολλά λάθη και μπερδέματα που οδηγούν στην αμφισβήτηση τους. Το πρώτο παράδειγμα μπορούμε να το πάρουμε από τα 4 ευαγγέλια. Το πρώτο το έγραψε ο ευαγγελιστής Μάρκος, το δεύτερο ο ευαγγελιστής Ματθαίος, το τρίτο ο ευαγγελιστής Λουκάς και το τελευταίο ευαγγέλιο ο Ιωάννης. Αν και στα τρία πρώτα ευαγγέλια δεν αναφέρεται ότι ο Χρίστος είναι ο υιός του θεού αλλά αναφέρεται στο κατά Ιωάννη ευαγγέλιο. Επίσης ο ευαγγελιστής Ιωάννης τρέχει να μας προειδοποιήσει ότι ο υιός του θεού είναι ο Χρίστος και όχι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής:«Εν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος,... καὶ ὁ Λόγος ἦν Θεός»,«Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο...» – δηλαδή «ο Λόγος έγινε σάρκα»(Ιω. 1: 14), αναφερόμενος ρητά στον Ιησού. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής δηλώνει «Οὐκ εἰμὶ ἐγώ ὁ Χριστός...» και μαρτυρεί ότι ο Ιησούς είναι ο Αμνός του Θεού και ο Υιός του Θεού (Ιω. 1: 29–34). Ο ίδιος ο Ιησούς, στο Ιω. 8: 58, λέει:«πρὶν Ἀβραὰμ γενέσθαι, ἐγώ εἰμι», υιοθετώντας την ονομασία του Θεού από την Παλαιά Διαθήκη («Εγώ Είμαι» → Γιαχβέ). Αυτό θεωρείται ρητή δήλωση θεϊκής ταυτότητας. Όμως γιατί οι άλλοι τρεις ευαγγελιστές δεν ξεκαθάρισαν τα παραπάνω? Γιατί έπρεπε ο Ιωάννης να ξεκαθαρίσει ότι ο Ιησούς είναι υιός του θεού? Υπήρχαν άλλες φωνές τότε που έλεγαν ότι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής είναι ο υιός του θεού? Ένα άλλο παράδειγμα θα ρθει από το Κοράνι. "Ο Αλλάχ αφήνει να πλανηθούν όποιον θέλει και καθοδηγεί όποιον θέλει."(Qur’an 14: 4). Άρα αν ο Αλλάχ είναι αυτός που αποφασίζει ποιος θα πλανηθεί και ποιος θα σωθεί, τότε πόσο ελεύθερη είναι η ανθρώπινη επιλογή; Και πώς είναι "δίκαιος", αν καθορίζει προκαταβολικά την πίστη ή την απιστία κάποιου; "Σκοτώστε τους ειδωλολάτρες όπου τους βρείτε."(9: 5 – το περίφημο "χωρίο της σπάθης"). Αυτό το χωρίο, ερμηνευμένο έξω από το ιστορικό του πλαίσιο, έχει προκαλέσει έντονη κριτική, με το επιχείρημα ότι ένας πανάγαθος Θεός δεν θα ενέκρινε εντολές βίας. Ωστόσο, οι μουσουλμάνοι θεολόγοι υποστηρίζουν ότι αφορά συγκεκριμένο ιστορικό πόλεμο και δεν είναι γενική εντολή. "Αυτός που δημιούργησε τον θάνατο και τη ζωή για να σας δοκιμάσει...". Το ερώτημα που προκύπτει είναι, γιατί να χρειάζεται ο Αλλάχ να "δοκιμάσει" την πίστη των ανθρώπων, αν ήδη γνωρίζει το αποτέλεσμα; Στον Ινδουισμό τα παραδείγματα είναι παμπολα όπως: Στο Rigveda 1. 164. 46 λέγεται: "Η αλήθεια είναι μία, αλλά οι σοφοί την αποκαλούν με πολλά ονόματα." Αυτό δημιουργεί φιλοσοφικό ζήτημα για το αν ο Ινδουισμός είναι πραγματικά μονοθεϊστικός, πανθεϊστικός ή πολυθεϊστικός. Η έννοια του Brahman (απρόσωπο, απεριόριστο Απόλυτο Ον). Οι Ουπανισάδες περιγράφουν το Brahman ως απρόσωπο, άρρητο, χωρίς θέληση ή χαρακτηριστικά. Πώς μπορεί κανείς να λατρέψει ή να επικοινωνήσει με κάτι που δεν έχει πρόθεση ή συνείδηση; Κάρμα και Ανάγκη Θεού. Η έννοια του κάρμα λειτουργεί ως ηθικός νόμος αιτίας–αποτελέσματος χωρίς αναγκαστικά θεϊκή παρέμβαση. Ορισμένοι στοχαστές διερωτώνται: "Αν το κάρμα ρυθμίζει τα πάντα, τι ρόλο παίζει ο Θεός;". Ακόμα στον Βουδισμό τα ερωτήματα είναι πολλά αν είναι καν θρησκεία. Αρχικά, Ο Βούδας δεν δίδαξε την ύπαρξη ενός Δημιουργού Θεού. Αντιθέτως, στο Tevijja Sutta απορρίπτει την ιδέα ότι οι ιερείς μπορούν να οδηγήσουν στην ένωση με τον "Μπράχμα". Η διδασκαλία του ανατά (ανυπαρξία σταθερού εαυτού) συγκρούεται με τη θεολογία που βασίζεται σε ατομική ψυχή και αιώνια ύπαρξη. Αν δεν υπάρχει ψυχή, ποιος μετενσαρκώνεται; Και σε τι συνίσταται η σωτηρία; Τέλος πολλοί σχολιαστές, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, βλέπουν τον Θεϊσμό ως άσχετο ή περιττό για την Βουδιστική πρακτική. Καταλήγοντας στον Ιουδαισμο τα ερωτήματα για έναν πανάγαθο θεό μεγαλώνουν. Πρώτα, Θεός ανθρωπομορφικός και οργισμένος: Στη Γένεση 6: 6: "Μεταμελήθηκε ο Κύριος που έπλασε τον άνθρωπο...". Πώς ένας παντογνώστης Θεός αλλάζει γνώμη ή μεταμελείται; Στο Δευτερονόμιο 20: 16–17 διατάσσεται η εξόντωση ολόκληρων λαών. Προκαλεί το ερώτημα: Πώς συμβιβάζεται αυτό με έναν δίκαιο και ηθικό Θεό; Ο Θεός αποκαλύπτεται ως "Εγώ Είμαι αυτός που Είμαι"(Έξοδος 3: 14), αλλά χωρίς περαιτέρω οντολογική ανάλυση. Αυτό το αφηρημένο όνομα έχει οδηγήσει σε θεολογικές και φιλοσοφικές συγκρούσεις για το ποιος είναι αυτός ο Θεός και αν μπορεί να κατανοηθεί.

Ενδεικτικές πηγές 

Craig, W. L. (2008). Reasonable faith: Christian truth and apologetics (3rd ed.). Crossway.

Dawkins, R. (2006). The God delusion. Houghton Mifflin.

Plantinga, A. (2000). Warranted Christian belief. Oxford University Press.

Russell, B. (1957). Why I am not a Christian and other essays on religion and related subjects. Simon and Schuster.

Swinburne, R. (2004). The existence of God (2nd ed.). Oxford University Press.

Mackie, J. L. (1982). The miracle of theism: Arguments for and against the existence of God. Oxford University Press.

Kenny, A. (2005). What I believe. Continuum.

Ελληνική Βιβλική Εταιρία. (2003). Η Αγία Γραφή: Παλαιά και Καινή Διαθήκη (Μετάφραση των Εβδομήκοντα και Νεοελληνική Μετάφραση). Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία.

Σακκάς, Ν. (Μετ.). (2002). Το Κοράνιον: Το Ιερόν Βιβλίον του Ισλάμ. Αθήνα: Εκδόσεις Κυβέλη.

Ελληνική Βιβλική Εταιρία. (2003). Η Πεντάτευχος (Τορά). Στην: Η Αγία Γραφή: Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία.

Bhagavad Gita. (2008). Η Μπαγκαβάντ Γκίτα: Ο διάλογος του Κρίσνα και του Αρτζούνα (Μετ. Μ. Παπαγεωργίου). Αθήνα: Δίον.

Ντάμμαπαντα. (2010). Ο Λόγος του Βούδα: Ντάμμαπαντα (Μετ. Ε. Τσάκωνα). Αθήνα: Εκδόσεις Θύραθεν.

Swinburne, R. (2004). The Existence of God (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press.

Plantinga, A. (1983). Advice to Christian Philosophers. Faith and Philosophy, 1(3), 253–271.

Ζιάκας, Ι. (1996). Ο Θεός της Βίβλου και η Θεολογική Σκέψη. Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναράς.

Hitchens, C. (2007). God Is Not Great: How Religion Poisons Everything. New York: Twelve.

Καρκαβίτσας, Ν. (2022). Η έννοια του Θεού και ο Αθεϊσμός στη Σύγχρονη Φιλοσοφία. Αθήνα: Εκδόσεις ΚΨΜ.