Η ανυπαρξία του νοήματος της ζωής και της ελεύθερης βούλησης

 Για να είμαστε ευτυχισμένοι, πρέπει να μη μας απασχολούν πολύ οι άλλοι.

- Αλμπέρ Καμύ 

Του Χρήστου Σταμκόπουλου 

Εισαγωγή

Η ανθρώπινη ύπαρξη διαχρονικά αναζητά το "νόημα της ζωής". Όμως αυτή η αναζήτηση φαίνεται να είναι λιγότερο μια πορεία προς την αλήθεια και περισσότερο ένας ελιγμός ενάντια στο χάος. Παρακάτω εξετάζουμε τη φαινομενική απουσία αντικειμενικού νοήματος, την αδυναμία του Θεού να προσφέρει τέτοιο νόημα, και την αμφισβήτηση της ικανότητάς μας να δημιουργήσουμε εμείς οι ίδιοι ένα τέτοιο νόημα.

Κύριο Μέρος 

Ο θάνατος καθιστά τη ζωή ένα σπασμωδικό πέρασμα ανάμεσα σε δύο άγνωστα: το μηδέν πριν, και το μηδέν μετά. Αν η ζωή είχε έμφυτο νόημα, κάθε θάνατος θα ήταν μια τραγωδία καθολική, μια απώλεια αποστολής. Αντίθετα, ο θάνατος δείχνει να είναι τόσο τυχαίος και αναπόφευκτος, ώστε η ίδια η ύπαρξη να μοιάζει με αστείο δίχως νόημα.

Αν το νόημα της ζωής είναι υπαρκτό, τότε πρέπει να είναι καθολικό και αναλλοίωτο. Όμως σε κάθε πολιτισμό, σε κάθε εποχή, αυτό που ονομάζεται "νόημα" αλλάζει. Για κάποιους είναι η δόξα, για άλλους η επιβίωση, για άλλους η αρετή ή η ευτυχία. Το ότι δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε σημαίνει είτε ότι δεν υπάρχει αντικειμενικό νόημα, είτε ότι αυτό είναι απρόσιτο.

Ακόμα κι αν δεχτούμε την ύπαρξη ενός Θεού, αυτός δεν μοιάζει να έχει δώσει κάποιον σκοπό στα δημιουργήματά του πέρα από το ένστικτο της επιβίωσης. Η ζωή μοιάζει με βιντεοπαιχνίδι όπου, μετά την ολοκλήρωση της κεντρικής αποστολής (της γέννησης και επιβίωσης), ο παίκτης απλώς περιφέρεται χωρίς σενάριο. Ο Θεός, λοιπόν, ίσως είναι απλώς ο μηχανικός του κόσμου, όχι ο σεναριογράφος του.

Αν ο άνθρωπος δεν βρίσκει αλλά δημιουργεί το νόημα, τότε το ερώτημα μεταφέρεται: πόσο "λογικά" το δημιουργεί; Ο Sam Harris και άλλοι νευροεπιστήμονες έχουν δείξει πως οι αποφάσεις μας ξεκινούν στο υποσυνείδητο, πριν καν τις "σκεφτούμε". Η λογική είναι το ένδυμα που φορά η ανάγκη, όχι η πηγή της. Επομένως, ακόμη και η έννοια "νοήματος" είναι αποτέλεσμα ασυνείδητων διεργασιών που παρουσιάζονται ως λογικές εκ των υστέρων.

Η ελεύθερη βούληση είναι απαραίτητη για την ηθική και την αυτονομία, αλλά τι γίνεται αν είναι απλώς μια ψευδαίσθηση; Ο Spinoza θεώρησε τον άνθρωπο ως κομμάτι μιας αλληλουχίας αιτίων και αποτελεσμάτων. Ο Nietzsche κάλεσε τον άνθρωπο να επινοήσει μόνος του τις αξίες του, αλλά ήξερε πως αυτό τον φέρνει αντιμέτωπο με το "τίποτα". Ο Dennett βλέπει τη συνείδηση ως αφήγηση. Αν όμως το Εγώ είναι μια ιστορία και όχι ένας συγγραφέας, τότε ποιος γράφει το νόημα; Ίσως, κανείς.

Επίλογος 

Αν δεν υπάρχει αντικειμενικό νόημα, κι αν δεν είμαστε καν οι αυθεντικοί δημιουργοί του υποκειμενικού νοήματος, τότε γιατί συνεχίζουμε να το αναζητούμε; Ίσως επειδή το να ζεις χωρίς σκοπό είναι αφόρητο. Το νόημα είναι το όπιο του συνειδητού: η ιστορία που αφηγούμαστε στον εαυτό μας για να μη βυθιστούμε στο νιχιλισμό. 

Ενδεικτικές Πηγές

Harris, S. (2012). The moral landscape: How science can determine human values. Free Press.

Dennett, D. C. (2017). From bacteria to Bach and back: The evolution of minds. W. W. Norton & Company.

Spinoza, B. (2002). Ηθική (μτφρ. Π. Καλαμαράς). Δωδώνη. (Πρωτότυπο έργο δημοσιευμένο το 1677)

Νίτσε, Φ. (2000). Τάδε έφη Ζαρατούστρα (μτφρ. Ζ. Σκουλούδης). Ζήτρος. (Πρωτότυπο έργο 1883–1885)